Με αφορμή ένα ταξίδι στην αιώνια πόλη : Η «μετανάστευση» των Ελληνικών χειρογράφων

του Γρηγόρη Γ. Καλύβα  

Χειρόγραφο στην Ιερά Μονή

 Αγ. Στεφάνου

Καὶ τριγύριζαν ἀνενόχλητοι οἱ ἀπὲσταλμένοι καὶ οἱ "περιπατητές" στὴν Ἑλληνικὴν Γῆν καὶ μάζευαν τοὺς πνευματικοὺς καρποὺς τῶν προγόνων μας. Ἠσίοδος, Σοφοκλῆς, Ἀριστοτέλης, Γαληνός..... Καὶ τὰ ἀδηφάγα μουσεῖα τὴς Εὐρώπης στολίζονταν γιορτινὰ μὲ κλεμμένη λάμψη ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα...

                                                  Ἀθηνᾶ, ἀρ. φύλ. 2748, 04.03.1859

Ένας καλός φίλος μου διηγούνταν τις εντυπώσεις του από ένα ταξίδι στην αιώνια πόλη, τη Ρώμη, από την οποία έμεινε ενεός καθώς αποτελεί ένα απέραντο μνημείο.

Η ξενάγηση στις εντυπώσεις που αποκόμισε έφτασε και στην επίσκεψή του στο Βατικανό, στην Αγία έδρα του καθολικισμού.

Εδώ η διήγησή του πείρε απροσδόκητα και ανεξήγητα , για μένα εκείνη την στιγμή , μια δραματική εξέλιξη καθώς ένα τσάκισμα της φωνής και ένα δάκρυ φάνηκε να κυλάει στο μάγουλό του συνομιλητή μου φροντίζοντας βέβαια με μια του κίνηση να το εξαφανίσει.

Παρατήρησα ότι την στιγμή που το δάκρυ έπαιρνε να κυλήσει, ο φίλος μου μιλούσε για την πλούσια βιβλιοθήκη της Αγίας Έδρας σε ένα σημείο της οποίας εντόπισε , όπως με βεβαίωσε, χειρόγραφα των Μετεώρων.

Το περιστατικό μου προξένησε εντύπωση , όχι γιατί δεν γνώριζα ότι οι μεγαλύτερες και πλουσιότερες βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο και οι μεγαλύτεροι μουσειακοί χώροι , αλλά και ιδιωτικές συλλογές ακόμα , κοσμούνται από Αρχαιοελληνικά και Βυζαντινά χειρόγραφα και κώδικες , που διαχρονικά και συστηματικά λεηλατήθηκαν από διάφορους , όσο για το γεγονός ότι η αφήγηση αφορούσε τα χειρόγραφα των Μετεώρων τα οποία αντί να βρίσκονται στα σκευοφυλάκια και στους μουσειακούς χώρους των ιερών μονών της ισάγγελης αγιομετεωρίτικης μοναστικής πολιτείας , έχουν «μεταναστεύσει» με τον γνωστό τρόπο στο Βατικανό και όπου αλλού ανά τον κόσμο υπάρχουν .

Για τους χαμένους Μετεωρίτικους Θησαυρούς αν και κάποιοι άνθρωποι ασχολήθηκαν και έγραψαν (Δημ. Σοφιανός), εμείς εδώ (τοπική κοινωνία) πολύ λίγα γνωρίζουμε και νομίζω πως ήρθε η ώρα να πληροφορηθούμε ακριβώς γιατί αποτελούν στοιχεία της γενικότερης Αγιομετεωρίτικης πολιτισμικής και θρησκευτικής κληρονομιάς κάτι που πιστεύω ακράδαντα ότι αποτελεί χρέος μας στο πλαίσιο εμπλουτισμού της ιστορικής μας συνείδησης η οποία, όχι τυχαία, βάλλεται από τους φανερούς αλλά και σκοτεινούς μηχανισμούς της παγκοσμιοποίησης .

Τι είναι όμως τα χειρόγραφα και οι κώδικες;

Είναι βιβλία γραμμένα με το χέρι σε διάφορα σχήματα και με διάφορες τεχνικές γραφής και βιβλιοδεσίας.

Τα χειρόγραφα αποτελούσαν μοναδικό τρόπο διάσωσης των αρχαίων γνώσεων .

Στο Μεσαίωνα, μια εποχή σκοταδισμού και θρησκευτικού φανατισμού, ορισμένα μοναστήρια λειτούργησαν –σε πείσμα της... κατεστημένης θεοκρατικής αντίληψης– ως «κιβωτοί γνώσεων» διαφυλάσσοντας τα αρχαία κείμενα με τη μορφή χειρογράφων με την αντιγραφή από μοναχούς κάτω από το φώς των κεριών στα μοναστηριακά εργαστήρια , στα περίφημα καλλιγραφεία (βλέπε Μονή Υψηλοτέρας Εισοδίων Θεοτόκου ή των καλλιγράφων Μετεώρων βιβλ. «Ιερά ασκητήρια - το πέτρινο δάσος τόμ. Α» μοναχής Θεοτέκνης ) .

Ότι διασώθηκε και έφτασε ως τις μέρες μας είναι αποτέλεσμα των ακατάπαυστων αντιγραφών, που γίνονταν σ' αυτά τα εργαστήρια από τους μοναχούς που έβαζαν σε κίνδυνο ακόμη και τη ζωή τους προκειμένου να διαφυλάξουν τις αρχαίες γνώσεις, που για ορισμένους φανατικούς χριστιανούς θεωρούνταν «αιρετικές» .

Ακόμη και στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, σε μια εποχή που κυριαρχούσε η αγραμματοσύνη, αγιορείτες και Μετεωρίτες μοναχοί έδιναν έμφαση στο γραπτό λόγο, θεωρώντας ότι συμβάλει στην πνευματική αναβάθμιση των ανθρώπων. Γι' αυτό και έγραφαν, αντέγραφαν και διαφύλατταν χιλιάδες χειρόγραφα, όχι μόνο θεολογικού ή λειτουργικού χαρακτήρα, αλλά και «κοσμικών γνώσεων» της αρχαιοελληνικής γραμματείας .

Οι καταστροφές και οι κλοπές αυτών τω θησαυρών αναρίθμητες .

Το αποτέλεσμά τους ;

Αυτό που συναντάμε όταν επισκεπτόμαστε ξένα μουσεία ή ακόμα και ιδιωτικές συλλογές .

Ανεκτίμητης αξίας θησαυροί χάθηκαν ή κλάπηκαν κατά την Οθωμανική επικυριαρχία και όσα δασώθηκαν οφείλεται στο ενδιαφέρον των μοναστηριών και των μοναχών που τα έκρυβαν σε ειδικές κρύπτες .

Σε ότι αφορά την περιοχή μας μόνο στην Γερμανική κατοχή οι Γερμανοί κατέστρεψαν μέρος της οροφής του επισκοπικού ναού, καθώς και φορητές εικόνες, τις οποίες χρησιμοποίησαν για φωτιά. Σε όλες τις εκκλησίες της Καλαμπάκας, σε Αγία Βαρβάρα, Αγία Τριάδα, Άγιο Γεώργιο, στη διπλή εκκλησία των Αγίων Ιωάννη και Χαραλάμπους, έβαλαν φωτιά και τις κατέστρεψαν. Οι Γερμανοί μετέτρεψαν τον επισκοπικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σε στάβλο , όπως και το ίδιο έκανα με μια σειρά άλλα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία την ευρύτερη περιοχή (Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών) .

Στα Μετέωρα καταστράφηκαν ή υπέστησαν μεγάλες ζημιές το Μοναστήρι της Μεταμόρφωσης , η Αγία Μονή, ο Άγιος Νικόλαος , ο Άγιος Στέφανος , ο Άγιος Χαράλαμπος, ο Παντοκράτορας, τα Μοναστήρια Ρουσάνου και Αγίου Αθανασίου.

Καλλιγράφοι μοναχοί

Χειρόγραφο στην Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου

Η μοναστική κοινότητα ανέδειξε υψηλού επιπέδου καλλιγράφους μοναχούς που πρόσφεραν σημαντικό έργο στον τομέα διάσωσης των χειρογράφων . Αναμφίβολα το μεγαλύτερο εργαστήρι καλλιγράφων υπήρξε το «Περιβόλι της Παναγιάς» .

Ο Άθως άρχισε να αναδύεται ως μοναστικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προς τα τέλη του 10ου μ.Χ. αιώνα, όταν κατέφθασε εκεί κρυφά ο μοναχός Αθανάσιος, ο οποίος ίδρυσε στο νοτιοανατολικό άκρο της χερσονήσου τη μονή Μεγίστης Λαύρας (963μ.Χ.). Ο Αθανάσιος, ο ιδρυτής του αγιορείτικου κοινοβιακού μοναχισμού, ήταν προσωπικός φίλος του Ιωάννη Τσιμισκή καθώς και διακεκριμένος καλλιγράφος και ταχυγράφος.

Ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης ήταν ένας άνθρωπος ασκητικός, που όμως αγαπούσε υπερβολικά τα βιβλία. Όταν από την Κωνσταντινούπολη κατέφθασε στον Άθω, εκτός από το καλογερικό του κουκούλι κουβάλησε μαζί του και δύο βιβλία.

Αυτή η αγάπη του για τα βιβλία τον οδήγησε να ιδρύσει στην νεοσύστατη ακόμη Μεγίστη Λαύρα ένα εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων (Scriptorium) και μια οργανωμένη βιβλιοθήκη.

Το παράδειγμα του μιμήθηκαν και οι κτήτορες των άλλων μοναστηριών (Βατοπαιδίου 985μ.Χ. και Ιβήρων 980μ.χ.), που φρόντισαν προσωπικά για την παραγωγή, την αντιγραφή και τη διαφύλαξη βιβλίων, με περιεχόμενο όχι μόνον θεολογικό και λειτουργικό αλλά και «κοσμικών γνώσεων», δηλαδή φιλοσοφικό, ιατρικό, νομικό, μουσικό κι εκπαιδευτικό.

Πολλοί μοναχοί έμειναν γνωστοί και ως γραφείς χειρόγραφων κωδίκων με πλούσια δράση και παραγωγή (Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Ιωάννης Λαυριώτης, Ευθύμιος ο Ιβηρ, Διονύσιος Στουδίτης, Νείλος ο Μυροβλήτης, Ιωάννης ο Κουκουζέλης κ.α.). Συνολικά μνημονεύονται πάνω από 40 επώνυμοι βυζαντινοί καλλίγραφοι-μοναχοί, που συνέγραψαν χειρόγραφα στις αγιορείτικες μονές.

Ανάλογης σημασίας και αξίας προσπάθεια καταγράφεται και στην Μετεωρίτικη Μοναστική πολιτεία εξου και η μονή των Καλλιγράφων (βλέπε βιβλίο «Ιερά ασκητήρια το πέτρινο δάσος τόμ. α' Αγιοστεφανήτισας μοναχής Θεοτέκνης) .

Χειρόγραφο βιβλίο τις Ιεράς Μονής
Μεγάλου Μετεώρου

Μοναστηριακές βιβλιοθήκες

Το σίγουρο είναι πως οι μοναχοί του Αγίου Όρους και των Μετεώρων δεν περιφρονούσαν τα βιβλία. Μόλις ιδρύονταν ένα μοναστήρι μια από τις πρώτες ενέργειες των κτητόρων του ήταν η δημιουργία βιβλιοθήκης, που αποσκοπούσε στην κάλυψη των πνευματικών αναγκών των μοναχών και πρωτίστως στην κάλυψη των λειτουργικών αναγκών της μοναστικής αδελφότητας. Ο ηγούμενος όριζε πάντα έναν βιβλιοθηκάριο, υπεύθυνο για τη διαφύλαξη και συντήρηση των χειρογράφων.

Σε κάθε μοναστήρι η βιβλιοθήκη κοσμούνταν με πυρήνα βιβλίων, που αφιέρωνε σε αυτήν ο ιδρυτής της. Ως χώρος για τη διαφύλαξη των πολύτιμων χειρογράφων επιλέγονταν κατά παράδοση το υπερώο, πάνω από τον εξωνάρθηκα του καθολικού (π.χ. στη Μονή Εσφιγμένου). Σε άλλες ωστόσο περιπτώσεις, όταν ο χώρος του υπερώου δεν επαρκούσε, χρησιμοποιούνταν και ορισμένα απομονωμένα και πυρασφαλή κτίσματα, όπως στην περίπτωση της Μεγίστης Λαύρας και του Μεγάλου Μετεώρου .

Προτού ωστόσο τα χειρόγραφα τοποθετηθούν στη βιβλιοθήκη σημειώνονταν συνήθως πάνω τους η χαρακτηριστική κτητορική επιγραφή, που καταριόταν τον επίδοξο καταστροφέα τους: «Αυτή η βίβλος υπάρχει της θειας και ιεράς μονής... και όποιος την αφαιρέση να έχει τας άρας των τριακοσίων δέκα οκτώ...». Για προστατευτικούς πάλι λόγους, γράφτηκαν ανά τους αιώνες πάνω στα ίδια βιβλία, απαγορευτικές φράσεις όπως: «Μηδείς τεμνέτω τα φύλλα..» ή «Μηδείς αποξενώση την Βίβλο ταύτην...».

Η κάθε αδελφότητα ιδρύοντας την βιβλιοθήκη της μονής φιλοδοξούσε να περιλάβει όσο το δυνατόν περισσότερες γνώσεις, όχι μόνον θεολογικού αλλά και κοσμικού περιεχομένου. Βασικές πηγές εμπλουτισμού μιας μοναστηριακής βιβλιοθήκης υπήρξαν η παραγωγή χειρογράφων στο ίδιο το μοναστήρι, η αγορά και η παραγγελία βιβλίων για την κάλυψη μιας συγκεκριμένης ανάγκης ή έλλειψης και βεβαίως οι μεγάλες και εντυπωσιακές δωρεές αυτοκρατόρων, ηγεμόνων, πατριαρχών, αρχιερέων, μοναχών αλλά και ιδιωτών, που χάριζαν τις προσωπικές τους συλλογές.

Τα χειρόγραφα, που βρίσκονται σήμερα στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους υπολογίζονται επίσημα στις 15.000 ή, σύμφωνα με άλλους υπολογισμούς ξεπερνούν τις 20.000. Αυτά μπορούν να ταξινομηθούν με κριτήρια μορφολογικά, γλωσσολογικά αλλά κυρίως με βάση το περιεχόμενο τους. Με βάσει τη μορφή τους τα χειρόγραφα διακρίνονται σε ειλητάρια ή κοντάκια (ονομάζονται έτσι επειδή τυλίγονται γύρω από κοντό ξύλο) και σε κώδικες (βιβλία) διαφόρων σχημάτων.

Σε ότι αφορά τα χειρόγραφα των Μετεώρων παρ' όλο που πολλοί κώδικες έχουν καταλήξει σε ξένες συλλογές ή έχουν ενσωματωθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, τα εναπομείναντα στις μονές είναι αρκετά και σημαντικά και αναφέρονται στο πεντάτομο έργο του αείμνηστου Δημ. Σοφιανού αποτελώντας έναν ανεκτίμητο θησαυρό . Η Ακαδημία Αθηνών εξέδωσε σε ειδικό τόμο 93 διακοσμημένα μετεωρικά χειρόγραφα προσφέροντας πολύτιμο υλικό για μελέτη της βυζαντινής και κυρίως της μεταβυζαντινής ζωγραφικής.

Κλοπές χειρογράφων

Οι μοναστηριακές βιβλιοθήκες των Ελληνικών μοναστηριών είχαν μεγάλη φήμη και ασκούσαν πάντα γοητεία στο λόγιο και βιβλιόφιλο κοινό της Δύσης, το οποίο εκφράζονταν με θαυμασμό για τις «εξαιρετικές βιβλιοθήκες... που βρίσκονται στο Όρος Άθως» , Μετέωρα και αλλαχού .

Τα πανεπιστήμια, οι ευγενείς, οι λόγιοι αλλά και οι τυπογράφοι της Δύσης, ανακαλύπτοντας τη δύναμη και τη γοητεία της αρχαιοελληνικής σκέψης, επιθυμούσαν διακαώς να αποκτήσουν και να μελετήσουν αρχαιοελληνικούς κώδικες, που για τους μοναχούς του Άθωνα θεωρούνταν συνήθως... δευτερευούσης σημασίας σε σχέση με τα λειτουργικά και θεολογικά κείμενα. Έτσι, με την πρωτοβουλία φιλότεχνων, ως επί το πλείστον, Ηγεμόνων οργανώθηκαν ολόκληρες αποστολές προς τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, που είχαν ως επίκεντρο τους την αγορά κωδίκων με έργα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων.

Στοχεύοντας σχεδόν αποκλειστικά στους αρχαιοελληνικούς κώδικες, οι Δυτικοί «συλλέκτες χειρογράφων» αφαίμαξαν σημαντικές ποσότητες κωδίκων, με αποτέλεσμα σήμερα να διασώζονται λιγότερα από 1000 χειρόγραφα κοσμικών γνώσεων .

Χάρη σ' ένα ταξίδι, που απέβη ιδιαίτερο καρποφόρο στα (1445-1534) , για λογαριασμό του ηγεμόνος της Φλωρεντίας Λαυρέντιου Μεδίκου, αφαιρέθηκαν 200 περίπου ελληνικά χειρόγραφα, από τα οποία 80 περιείχαν έργα άγνωστα την εποχή εκείνη στη Δύση, μεταξύ των οποίων έργα του Γαληνού, του Θεόκριτου, του Αριστοτέλη, του Πτολεμαίου, του Καλλίμαχου .

Ανάμεσα στα 1540-1544 αντιγράφησαν και συνέλεξαν στο Άγιον Όρος περίπου 300 χειρόγραφα για λογαριασμό του Hurtado de Mentoza, του βιβλιόφιλου πρέσβη του Kαρόλου E' στη Bενετία.

Στα μέσα περίπου του 17ου αιώνα , κατ' εντολή του καρδινάλιου Μαζαρίνου , μεταφέρθηκαν στη Γαλλία 109 χειρόγραφα, από τα οποία 74 προέρχονταν από τη Μεγίστη Λαύρα και σήμερα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων.

Επίσης στα 1840-1855, μεταφέρθηκαν στη Γαλλία πολλά ελληνικά χειρόγραφα, τόσο από τη Ι. Μ Tιμίου Προδρόμου Σερρών , αλλά κυρίως από τις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους.

Στα 1516 μεταφέρθηκαν στη Ρωσία δεκάδες κώδικες υποτίθεται για να τον βοηθήσουν στο μεταφραστικό του έργο. Το 1654,ο Ρώσος μοναχός Αρσένιος Σουχάνωφ, ενεργώντας με εντολή του Τσάρου Αλέξιου και του Πατριάρχη της Μόσχας Νίκωνος, μετέφερε στην «Γ' Ρώμη» πάνω από 500 αγιορείτικα χειρόγραφα!

Συγκεκριμένα απογύμνωσε πολλές μονές από αξιόλογα χειρόγραφα, πολλά από τα οποία περιείχαν κλασικά κείμενα.

Ο γνωστός Ρώσος επιστήμονας Πορφύριος Oυσπένσκυ, αρχιμανδρίτης και κατόπιν αρχιεπίσκοπος Kιέβου, περιήλθε τις Mονές του Σινά, των Mετεώρων και του Αγίου Όρους και δεν δίστασε να αφαιρέσει από αυτές όσα χειρόγραφα ή και μεμονωμένα ακόμη φύλλα του φαίνονταν να έχουν κάποια αξία. Το μόνο θετικό πάντως απ' όλες αυτές τις αφαιμάξεις είναι ότι φωτίστηκε από την ελληνική γνώση, τόσο η παπική Δύση, όσο και οι σλαβικοί λαοί του βορρά.

Πολλές πληροφορίες καταγράφονται και για τις επιθέσεις που δέχθηκαν οι βιβλιοθήκες των Ιερών Μονών της Ισάγγελης Μετεωρίτικης μοναστικής πολιτείας από τις οποίες αφαιρέθηκαν πολύτιμοι θησαυροί καταλήγοντας σε μουσεία και συλλογές της δύσης .

Χειρόγραφο στην Ιερά Μονή
 Μεγάλου Μετεώρου

Πολύτιμοι θησαυροί

Σήμερα στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους σώζονται 16.000-20.000 χειρόγραφα! Αυτή η ποσότητα θεωρείται ότι αποτελεί το 50% των ελληνόγλωσσων χειρογράφων, που υπάρχουν σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο. Από αυτά πάνω από τα μισά βρίσκονται στις βιβλιοθήκες τριών μόνον μοναστηριών (Μεγίστη Λαύρα, Ιβήρων και Βατοπεδίου ). Ειδικότερα η βιβλιοθήκη της Μεγίστης Λαύρας είναι η μεγαλύτερη συλλογή χειρογράφων (2242 χειρόγραφα) στο Άγιο Όρος και η 3η παγκοσμίως, ύστερα από εκείνη της Αγίας Αικατερίνης του Σινά (4.500 χειρόγραφα εκ των οποίων το 75% είναι ελληνόγλωσσα) και του Βατικανού (3.500 χειρόγραφα).

Στις 20 μονές του Άθωνα σώζεται το μοναδικό διαχρονικό σύνολο ελληνικών χειρογράφων όχι μόνο στο χώρο της ελληνικής επικράτειας, αλλά και σ' ολόκληρο τον κόσμο. Τα ελληνικά χειρόγραφα του Αγίου Όρους συγκροτούν τη μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών χειρογράφων στον κόσμο, αφού ο αριθμός τους ξεπερνά κατά πολύ το σύνολο των δύο μεγαλύτερων συλλογών της Ευρώπης, του Βατικανού και της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού, που και οι δύο μαζί δεν υπερβαίνουν τις 10.000.

Ανάλογης αξίας και σημασίας είναι και τα χειρόγραφα των μετεώρων , αυτά δηλαδή που δασώθηκαν από τους καλογέρους και βρίσκονται στα σκευοφυλάκια των μονών και αποτελούν τα μείλια του Έθνους .

Αυτά είναι που πρέπει να αναδείξουμε και μελετήσουμε ως τοπική κοινωνία που έχουμε την μοναδικό προνόμιο να ζούμε υπό την σκιά των ιερών βράχων της Ισάγγελης Μετεωρίτικης Πολιτείας .