Ι.Ν. Υψώσεως Τιμίου Σταυρού Δολιανών: Ένα μοναδικό μνημείο αρχιτεκτονικής

Του Γρηγόρη Γ. Καλύβα

Σήμερα εορτάζεται η παγκόσμια ύψωση του Τιμίου Σταυρού και η περιοχή μας έχει τη μοναδικότητα να φιλοξενεί στον ορεινό της όγκο , στα Δολιανά Ασπροποτάμου , ένα σπάνιο αρχιτεκτονικό μνημείo. 

Τον ναό του Τιμίου Σταυρού ο οποίος αφού πέρασε πολλές δοκιμασίες στο πέρασμα του ιστορικού χρόνου, σήμερα, χάριν των προσπαθειών της Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων αναδεικνύεται σε όλο του το μεγαλείο κοσμώντας όχι μόνο τον Ασπροπόταμο αλλά και τον Ελλαδικό χώρο καθώς είναι μοναδικό στο είδος του Αρχιτεκτόνημα.

Ο ναός του Σταυρού Δολιανών χαρακτηρίζεται από την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική του. Αποτελείται από τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό και τον αναστυλωμένο νάρθηκα.

Ο κυρίως ναός έχει κάτοψη τρίκλιτης βασιλικής με τρείς ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και τρείς αψίδες, ανά μακρά πλευρά, από τις οποίες οι μεσαίες είναι χοροστάσια.

Ο ναός καλύπτεται με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου πάνω από την οποία υψώνονται 12 τρούλοι και τρουλίσκοι κτιστοί. Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται σύνθρονο και επισκοπικός θρόνος.

Τα στοιχεία που αφορούν στην ιστορία του ναού είναι ελάχιστα, και αυτά που υπάρχουν στοιχειοθετούν την ιστορία του μνημείου από τον 19ο αι. και μετά.

Πρώτη γραπτή αναφορά στο μνημείο γίνεται σε δύο έγγραφα, του 1839 (Φιρμάνι) και 1841 (Απανταχούσα), που αφορούν στην ανακαίνιση και ανοικοδόμηση του ναού.

Ο ναός του Σταυρού, ήταν εξάρτημα της μονής του 1770 (προφορική παράδοση τη χρονολογεί στα 1630), η οποία καταγράφεται ως μονή του Αγίου Νικολάου ενώ σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής ονομάζουν Μονή της Αγίας Ζώνης.

Της μονής αυτής εξάρτημα ήταν ακόμη ένα παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, που βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση. Από τα τρία αυτά ιδρύματα, που αποτελούν μετόχια της Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, σώζεται ακέραιος μόνο ο ναός του Σταυρού ενώ τα άλλα δύο όπως και άλλα μνημεία στα γύρω χωριά καταστράφηκαν το 1943, από σφοδρή επιδρομή των Γερμανών που παρέδωσαν αυτά τα μνημεία στις φλόγες .

Σε τούτο το μνημείο προσέρχομαι σχεδόν κάθε χρόνο προκειμένου να θαυμάσω τις ομορφιές του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και να προσκυνήσω σε ένα μνημείο που συμπυκνώνει πολλά στοιχεία μαζί δημιουργώντας μια αρμονία τέτοια που λειτουργεί εξόχως ευεργετικά για το γαλήνεμα της ψυχής, για την αποκάθαρση από την σκληρή καθημερινότητα που σχεδόν δηλητηριάζει τις ψυχές μας, για την μετάπτωση σε μια εντελώς άλλη κατάσταση που το βουητό της έρχεται από το ιστορικό βάθος τούτης της περιοχής .

Εφέτος το προσκύνημα έχει κάποιες διαπιστώσεις που δεν μπορώ να μην αναφέρω καθώς θεωρώ ότι λειτουργούν θετικά όχι μόνο για την προστασία και ανάδειξη του μνημείου αυτού, της λατρείας και αρχιτεκτονικής κάτι που πιστεύω ότι συμβάλλει όχι μόνο στην πρόοδο του Ασπροποτάμου, αλλά και στο σύνολο της περιοχής μας.

Η σημερινή εικόνα που παρουσιάζει το ο ναός, το αρχιτεκτόνημα γενικότερα , με την προέκταση του περιβάλλοντος χώρου, η αρμονική του σύζευξη με το ευρύτερο χώρο, είναι ένα επίτευγμα που οφείλεται στις προσπάθειες που καταβάλει η Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων και η 19η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και ότι κάποια στιγμή θα έχουμε την δυνατότητα να ξαναδούμε το συγκρότημα αυτό στην ολότητά του να παρουσιάζεται μπροστά μας.

Ωστόσο πλέον αυτό το αρχιτεκτονικό αριστούργημα χάριν αυτών ακριβώς των πρωτοβουλιών παραμένει ένα ακόμα « ζωντανό» στοιχείο στο συνολικό απόθεμα της περιοχής μας.